در تجزيه حروف بايد اين سه ويژگي را مشخص نمود: نوع حروف، عامل يا غير عامل بودن و نوع بناء.

انواع حروف به دو دسته عامل و غير عامل تقسیم می شود:

الف- حروف عامل

تعريف: حروفي هستند كه عملي و تغييري را از حيث اعراب (رفع و نصب و جر و جزم) در كلمه يا جمله ما بعد خود انجام مي دهند.

حروف عامل داراي انواع مختلفي به قرار زير مي باشند:

1. حروف جر: حروفي هستند كه تنها پيش از اسمها آمده و باعث جر (كسره يا تنوين جر –ِ،-ٍ) آنها مي گردند مانند: واللهُ علي كلِّشيءٍ قديرٌ.

حروف جر عبارتند از: مِنْ، باء، تاء، كاف، لام، واو، خلا، عدا، مُذْ، مُنْذُ، رُبَّ، حتّي، الي، في، عنْ، علي، حاشا.

حروف جر 17 حرف هستند که دراین یک بیت شعر آورده شده :

باء و تاء و کاف و لام و واو و منذ، مُذ، خلا

ربّ، حاشا، مِن، عدا، فی، عَن، علی، حتی، الی

2. حروف نصب: حروفي هستند كه قبل از فعل مضارع آمده و باعث نصب آن مي شوند مانند: فَعسي أنْ يأتيَ اللهُ بالفتحِ.

حروف نصب عبارتند از: أنْ، لَنْ، كَي، لكَي، إذَن.

توجه: دو حرف (لـِ) و (حتّي) از حروف جر هستند، اما هرگاه پيش از فعل بيايند به عنوان عامل نصب عمل مي كنند. (البته در حقيقت، عامل نصب وجود أنْ مستتر بين آن حرف و فعل مابعد مي باشد) مانند: لَنْ تنالوا البرَّ حتّي تنفِقوا مما تحبون. (حتّي أنْ تنفقوا)

3. حروف جزم: حروفي هستند كه پيش از فعل آمده و باعث جزم آنها مي شوند مانند: لم يَلِدْ.

حروف جزم عبارتند از: لَمْ، لَمّا، لام امر، لاي نهي، إنْ و لَو شرطيه.

حروف لَمْ، لَمّا، لام امر، لاي نهي تنها یک فعل را جزم می کنند ولی حرف شرط دو فعل مضارع را مجزوم می نمایند.

توجه: علاوه بر حروف فوق، 9 اسم ديگر هست كه به عنوان عامل جزم عمل مي كنند. اين اسمها عبارتند از: مَنْ، ما، مهما، أيّ، حيثما، إذما، متي، أينما، أنّي.

مثال: مَنْ يجتَهِدْ يصِلْ الي مايريد.

4. حروف مشبهه بالفعل: حروفي هستند كه در ابتداي جملات اسميه قرار گرفته و باعث نصب مبتدا به عنوان اسم خود و رفع خبر به عنوان خبر خود مي شوند مانند: إنّ اللهَ سميعٌ عليمٌ.

حروف مشبهه بالفعل عبارتند از: إنَّ، أنَّ، كأنَّ، لكنَّ، لَيْتَ، لَعَلّ.

5. حروف شبيه به ليس (ما، لا، إنْ, لاتَ): حروفي هستند كه مانند ليس عمل مي كنند. يعني اسم را مرفوع و خبر را منصوب ميكنند مانند: لا شُجاعُ كاذباً.

6. لاي نفي جنس: لاي نافيه اي است كه بر سر مبتدا و خبر مي آيد و مانند حروف مشبهه بالفعل عمل مي كند مانند: لا بليّةَ أصعَبُ منَ الجهلِ.

7. حروف استثناء: حروفي هستند كه در جمله استثناء بكار رفته و براي خارج كردن مستثني منه بكار برده مي شوند مانند: لا يَمَسُّهُ إلا المطهَّرونَ.

حروف استثناء عبارتند از: إلا، عدا، خلا، حاشا، غير، سوي.

8. حروف ندا: حروفي هستند كه براي صدا زدن شخصي يا چيزي از آنها استفاده مي شود مانند: يا اللهُ.

حروف ندا عبارتند از: أ، أي، أيا، هيا، يا، آ، وا.

ب) حروف غير عامل

حروفي كه باعث تغيير حركت آخر كلمه و يا جمله بعد از خود نمي‌شوند.

1. حرف تعريف (ال) كه باعث معرفه شدن اسم نكره مي گردد مانند: جاء التلميذُ.

2. حروف عطف: حروفي هستند كه براي پيوند دادن بين دو كلمه يا دو عبارت يا دو جمله كه از نظر قواعد نحوي مشابهند ميان آنها واقع مي شوند.

اين حروف عبارتند از: واو، فاء، ثمّ، أو، أم، لكنْ، بَل، لا.مع

بايد توجه داشت كه لكِنَّ از حروف مشبهة بالفعل و عامل است ولي برخلاف آن لكِنْ از حروف عطف و غيرعامل مي‌باشد.

3. حرف خطاب: (ك) در ذلك.

4. حروف تحقيق و تقليل: (قد) اگر پيش از فعل ماضي بيايد، تحقيقيه است و اگر پيش از مضارع بيايد تقليليه مي باشد مانند: قد أفلحَ المؤمنونَ (تحقيقيه) / قدْ يَصدِقُ الكَذوب (تقليليه).

5. حروف استقبال: سَ (براي آينده نزديك) و سَوف (براي آينده دور) مانند: وسيعلمُ الذين ظلموا أيّ منقلبٍ ينقلِبونَ / سوفَ يعلمونَ.

6. حرف رَدْع (بازداشتن): ردع به معني انكار است و در جهت اظهار مخالفت با مخاطب به كار مي‌رود. مانند: كلاّ (هرگز). مانند: كلاّ بل لا تكرمون اليتيم.

7. حروف استفهام: (أ) كه بر دو جمله فعليه و اسميه وارد مي شود چه در نفي و چه در اثبات مانند: ألمَ تعلَمْ؟ / أصلاتُكَ تأمرُكَ أنْ نترُكَ ما يعبُدُ آباؤنا؟

(هل) كه بر جمله مثبت وارد مي شود مانند: فهل أنتم مُنتَهون؟

8. حروف تنبيه: حروفي هستند كه براي هشدار دادن و آگاه نمودن بكار برده مي شوند.

حروف تنبيه عبارتند از: أما، ألا كه فقط بر جمله وارد مي شوند: ألا إنّهم هم السفهاء.

ها: ها أنتم هؤلاء جادلتم.

ها در أَيُّهَا و أَيَّتُهَا و هم چنين ها در ابتداي اسم‌هاي اشاره (هذا ، هولاء ، هذه) نيز حرف تنبيه است.

9. لام ابتداء: كه براي تأكيد بكار مي رود: لعليٌّ تلميذٌ / إنهُ لَغفورٌ رحيمٌ.

10. حروف تخصيص:

(هلاّ) كه تنها با جمله فعليه مي آيد: هلا تستغفرُ الله (با فعل ماضي به معني سرزنش عمل گذشته و با فعل مضارع به معني شدت و طلب مي باشد).

(أما، ألاّ) كه براي خواهش بكار مي رود: ألاّ تزورني.

(أولا، لَوْما) كه بر ممتنع بودن مضمون جمله دوم به خاطر وقوع مفهوم جمله اول دلالت مي كند مانند: لولا عليٌ لهلكَ عمَر.

11. حروف نفي:

لا: أكثرُهم لا يعقِلون.

ما: و ما قَتلوهُ يقيناً.

إنْ: (گاهي معي نفي دارد كه در اينصورت جزم نمي دهد) مانند: إنْ قامَ عليٌّ (علي نايستاد).

حرف (ما) ]كه برسر فعل ماضي مي‌آيد[ و حرف (لا) ]كه برسر فعل مضارع مي‌آيد[ از حروف نافيه هستند.

12. حروف جوابيه یا  تصديق: حروفي هستند كه در جهت اظهار موافقت با مخاطب به كار مي‌رود. مانند: نَعَمْ (بله) أجَلْ (آري بله) – بَلي، إي .مانند: قالوا بلي.

13. حروف تأكيد: لام مفتوحه و نون تأكيد. نوني است كه بر افعال مضارع، نفي، نهي، جحد، استفهام، امر حاضر جهت تأكيد ملحق مي شود.

نون تأكيد دو نوع است: نون تأكيد خفيفه (نْ) مانند: يَعْمَلَنْ و نون تأكيد ثقيله (نَّ) مانند: يَعْمَلَنَّ.

14. ماي كافّه: برسر حروف مشبهة بالفعل و آنها را ازعمل بازمي‌دارد.

15. حرف نون وقايه: هرگاه فعل بخواهد به ضمير متكلم وحده (ي) متصل شود همواره از ميان فعل و ضمر يك حرف نون (ن) قرار مي‌گيرد كه آن را نون وقايه مي‌نامند. نَصَرتَنِی

16. واو حاليه: واوي كه برسر جمله اسميه حاليه مي‌آيد و جمله پس از آن محلاً منصوب است و به معناي (در حالي كه) مي‌باشد.

هر حرفی که عامل نباشد غیر عامل محسوب می شود.

نكات:

•  حروف جر، ندا، استثناء، مشبهة بالفعل, تنبيه, تعريف, خطاب ... مختص به اسم و حروف جازمه, ناصبه, تخصيص, توقع, استقبال، ردع، نون تأكيد... مختص به فعل،و حروف عطف، استفهام، نفي، تصديق، لام تأكيد... مشترك بين اسم و فعل هستند.

• ايّ، أنْ حروف تفسير مي باشند و مشترك بين اسم و فعل هستند. مانند: ونادَيناهُ أنْ يا ابراهيم / تابَ، أي: رَجَع. 

• أمّا، إمّا حروف تفصيل بوده و مختص اسم مي باشند مانند: إنّا هدَيْناهُ السبيلَ إمّا شاكراً و إمّا كفوراً. 

نوع بناء حرف :

با توجه به حركت آخر حروف، نوع بناء آنها را مي توان شناخت.

اگر حرکت آخر حرف ضمه باشد مبني بر ضم و اگر حرکت آخر حرف فتحه باشد مبني بر فتح و اگر حرکت آخر حرف کسره باشد مبني بر كسر و اگر حرکت آخر حرف ساکن باشد مبني بر سكون می باشد. مانند:

حيثُ: مبني بر ضم.

ثمَّ: مبني بر فتح.

لـِ: مبني بر كسر.

مِنْ: مبني بر سكون.